بخارا دوزی میراثی از خراسان بزرگ/ صنایع دستی یادگار سلجوقیان

به گزارش شمانیوز، بخارا دوزی یک نوع رودوزی است که هنرمندان با کار کردن بر روی پارچه‌های ساده به وسیله سوزن و نخ طرح‌های جذاب و رنگین پدید می‌آوردند. این صنعت از هنرهای دستی ایران زمین به شمار می‌رود که از شهر بخارا نشات گرفته است و به همین دلیل با نام این شهر ترکیب شده است، این صنعت در دوره‌های تاریخی سلجوقیان، ایلخانی، تیموری و صفویه علاقه‌مندان بسیاری داشته است.

پارچه مورد استفاده در بخارادوزی

بخارا دوزی یک هنر دستی است که بر روی پارچه‌های ساده با رنگ‌های مختلف پدید می‌آید، جنس پارچه‌های مورد کاربرد در این پیشه بیشتراز جنس کتان یا چلوار است، اما گاهی هم به متاع پشمی، ابریشمی وتافته تغییر می‌کند.

روش اجرای بخارا دوزی

بر روی پارچه‌های بخارا دوزی طرح‌های متنوع و زیادی اجرا می‌شود و تقریبا زمینه را کامل می‌پوشانند، به دلیل تنوع طرح‌ها، بخارا دوران نقش اولیه را به وسیله کاربن بر روی پارچه نقاشی می‌کنند، در زمان قدیم از گچ و براده زغال برای نمایان کردن نقش استفاده می‌کردند که هنوز هم مورد استفاده بعضی افراد است.

پس از طراحی نقش مورد نظر، دوختن آغاز می‌شود و تا پایان کار برای سوزن باید یکنواخت باشد تا نظم در کار ثابت بماند، دوخت در این صنعت به صورت کوک‌های کوتاه و بلند است که کوک‌های بلند داخل کوک‌های کوتاه و کوک‌های کوتاه در بین کوک‌های بلند پیشین درج می‌شود، هنرمندان در این کار از نخ ابریشمی استفاده می‌کنند که برای پیدایش نواحی سایه روشن این نخ به ابریشم تابیده شرابی، بنفش و صورتی رنگ تبدیل می‌شود، این افراد بسیار با صبر و حوصله هستند، چون این حرفه به ظریف‌کاری و پرکاری‌های زیادی نیاز دارد.

طرح‌های مورد کاربرد در صنعت بخارادوزی

بخارادوزی دارای طرح‌های زیبا و متنوعی شامل گل‌های اناری، شاه‌عباسی، گل‌های میخک، طرح گلدانی، نقش‌های هندسی، گل‌های جناقی، گل‌های سیبی، گل گلدانی، گل و بته، لچک مداخل، ترنج و سرترنج تاجی، تاکی، افسری، برگ‌های چتایی، گل‌های حاشیه‌ای در مدل‌های مختلف، طره‌ای و نیم طره ای، بته جقه‌ای، نقش‌های شمسه‌ای، بازوبندی و بند رومی، شجری و گل ساعتی است که گل‌ها با الیاف ابریشم‌های رنگی مانند قرمز پخته، نیلی سیر، سفید، سبز یشمی، زرد خردلی، قهوه‌ای است سوزن‌دوزی شده یا بر روی پارچه متقال بافته می‌شود، برای ایجاد طرح‌ها، اغلب گل‌ها را از مرکز رودوزی کرده و به صورت شعاع‌های منظم ادامه می‌دهند.

طراحی گل در بخارادوزی

برای دوختن گل‌ها در بخارا دوزی از کوک‌های ساده و مورب استفاده می‌کنند، نظم در این کار اهمیت ویژه‌ای دارد پس در اجرای تمامی نقش‌ها باید به آن دقت کرد. بعد از پر کردن داخل طرح باید دور آن را پایه دوزی کرد تا جایی که الگو کامل شود و بعد از آن برگ و سایر اجزای گل را به طرح می‌نشانند.

رنگ گل‌ها در بخارا دوزی به گون‌های قرمز، شرابی، نیلی، سفید، یشمی، زرد، خردلی، قهوه‌ای، نارنجی است، رنگ ساقه گل با رنگ پایه دوزی یکسان است، اما رنگ پرچم گل (بخشی که تخم گل در آن وجود دارد) آبی روشن و نارنجی است.

کاربرد بخارا دوزی

طرح‌های بخارا دوزی ملحفه، رو تختی، رومیزی، شال، رویه‌ی کرسی، پرده، لباس، کلاه، سجاده، رو بالشتی، رو طاقچه‌ای و پارچه‌های بسیاری را آراسته می‌سازد. همچنین در بخارا دوزی تابلوهای تزئینی زیبایی را هم طرح می‌کنند.

پژوهشگران قدیمی‌ترین نمونه بخارا دوزی شده را منتسب به دوران سلجوقی می‌دانند، هم‌چنین در حال حاضر نمونه‌های چشم‌نوازی از این هنر که از دوره صفویه باقی مانده است در موزه‌های لوور، بریتانیا، موزه متروپولیتن و آرمیتاژ نگهداری می‌شود.

مراحل بخارا دوزی از زبان یک هنرمند

حنیفه سالاری از هنرمندانی و مدرسان هنر بخارا دوزی که در مجموعه فرهنگی و تاریخی رباط جام فعالیت می‌کند، درباره مراحل بخارا دوزی می‎گوید: ابتدا طرح را بر روی کاغذ ترسیم کرده، آن را به‌وسیله سرسنجاق سوراخ می‌کنند و با توجه به رنگ زمینه با استفاده از براده زغال یا گچ (امروزه کاربن) طرح را بر روی پارچه منتقل می‌کنند، سپس با استفاده از نخ‌های ابریشمی رنگی، تمام طرح به صورت پر دوخته می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: در منطقه تربت جام طرح‌ها و نقش‌ها با پس‌زمینه فرهنگی، تاریخی و اسلامی، بیشتر ترکیبی است از گل و مرغ، بوته، طاووس و آهو و همراه با اشعاری با مضمون‌های عاشقانه، عارفانه و حزن و اندوه همراه است.

ترویج هنر بخارا دوزی در اولویت است

همچنین فرامرز صابر مقدم سرپرست اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تربت جام در این‌باره می‌گوید: یکی از غرفه‌های مجموعه تاریخی و فرهنگی رباط جام، در اختیار هنرمند بخارادوز قرار گرفته که در حال حاضر تعدادی هنرآموز به صورت حضوری و مجازی از تربت جام و استان‌های دیگر این هنر را آموزش می‌بینند.

وی می‌افزاید: یکی از اولویت های ما در عرصه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی، ترویج هنر سنتی بخارا دوزی خراسانی است که علاوه بر ترویج از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی با حضور در نمایشگاه‌های صنایع‌دستی تلاش می‌کنیم این هنر در معرض نمایش قرار گیرد.